Birgivi Mehmet Efendi Kimdir?

Birgivi, Osmanlı dönemi dini alanda eserler veren Türk limidir.

27 Mart 1523 tarihinde Balıkesir'de doğdu. Asıl adı Takıyyüddin Mehmed olup Birgivî Mehmed Efendi diye şöhret bulmuştur. Babası Pîr Ali Balıkesir'de müderristi.

Birgivî ilk tahsilini babasının yanında yaptı. Ondan Arapça, mantık ve diğer bazı ilimleri okudu, bu arada Kur'an'ı da ezberledi. Daha sonra İstanbul'a giderek Mahmutpaşa mahallesinde Küçük Şemseddin Efendi'den ders aldı. Ardından Haseki Medresesi'ne girdi; dönemin tanınmış limlerinden Ahizade Mehmet Efendi'nin ve daha sonra Rumeli kazaskeri olan, Kızıl Molla lakabıyla tanınmış Abdurrahman Efendi'nin öğrencisi oldu. İcazet alarak müderrislik pyesini elde etti.

Ardından Abdurrahman Efendi'nin yanına mülzım olup ihtisasını tamamladı. Bir süre bazı medreselerde müderrislik yaptı. Kanuni döneminde hocası Abdurrahman Efendi'nin aracılığıyla Edirne kassm-ı askerîsi olan Birgivî bu görevi süresince ders okutmaya devam etti. Bu arada camilerde vaaz veriyor, halkı Kur'an ve Sünnet'e uymaya davet ediyordu.

Zamanında kabirler üzerine türbe yapılması, buralarda mum yakılması, ücret karşılığında Kur'an okunması gibi bidatler ve ayrıca btıl itikatlarla, kadılar arasında rüşvetin yaygınlaşması, zengin çocuklarına ücretle ilmî pyeler verilmesi gibi meşru olmayan uygulamalara karşı da mücadele etti.

Para vakfetmenin ciz olmadığını savunan Birgivî, İmam Züfer'in görüşüne ve örfe dayanarak bu tür vakıfların cevazına fetva veren Şeyhülislm Ebüssuûd Efendi'ye ve onunla aynı görüşü paylaşan Kadı Billzde'ye reddiye olarak İnḳāẕü'l-hlikîn, Îḳāżü'n-nʾimîn ve ifhmü'l-ḳāṣırîn ve es-Seyfü'ṣ-ṣrim adlı risleleri yazdı.

Ebüssuûd'un, esasen daha önceki Osmanlı uleması arasında da tartışılan, hatta İmm-ı zam'ın öğrencilerinin de farklı görüşler ileri sürdükleri bu konuda halk arasında fitneye yol açmaması hususunda Birgivî'ye nasihatte bulunduğu ve kendi fetvasına gerekçe olarak da hayır işlerinin kesilmesi endişesini dile getirdiği rivayet edilmektedir.

Halkın bid'atları terk etmesinden ümidini kesen Birgivî İstanbul'a gidip Bayramiyye tarikatı şeyhi Abdullah Karamnî'ye intisap ederek inzivaya çekildi. Edirne'de kassm-ı askerî iken aldığı paraları defter kayıtlarına göre geri vererek hak sahiplerinden helllik aldı.

Ancak müridinin ders ve irşat faaliyetleri için geri dönmesini isteyen Abdullah Karamnî'nin de tavsiyesi üzerine, Sultan II. Selim'in hocası Birgili Atullah Efendi'nin Birgi'de yaptırdığı medreseye müderris tayin edildi.

İlmî ehliyetiyle kısa zamanda meşhur olan Birgivî'den ders almak isteyen pek çok talebe ülkenin her tarafından buraya akın etmeye başladı. Ömrünün geri kalan kısmını Birgi'de tedris, irşat ve telif faaliyetleriyle geçirmiş olması sebebiyle de Birgivî nispetiyle şöhret buldu.

Hakkı söylemekten çekinmeyen Birgivî ömrünün sonlarına doğru tekrar İstanbul'a giderek Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa'ya memleketteki adaletsizliklerle mücadele etmesi için tavsiyelerde bulunmuştur.

Fıkıhta Hanefî, itikatta Mtürîdî olan Birgivî Mehmet Efendi'nin biyografisinden bahseden bütün kaynaklar, onun Osmanlılar döneminde yetişmiş seçkin bir lim olması yanında dinî ve ahlkî şahsiyeti bakımından da mükemmel bir insan olduğu belirtir.

Mehmet Ali Ayni Türk Ahlkçıları adlı eserinde ondan, 'Ahlkçılarımız içinde Birgivî derecesinde mümtaz bir simaya ndir tesadüf olunur. Çünkü onun dinî bilgisi ve bıraktığı eserleri ne kadar yüksek ise meslek ve meşrebi de o nispette pk, nezih ve metîn idi' şeklinde söz eder. Eserleri çağının sosyal hayatını ve problemlerini yansıtması bakımından da büyük önem taşır.

Birgivî son derece dürüst ve tavizsiz bir ilim adamıdır. Nitekim döneminde çok yaygın olan anlayışa rağmen hiçbir eserini herhangi bir devlet büyüğüne ithaf etmemiş, aksine devlet ileri gelenleri de dhil olmak üzere her seviyedeki yöneticilerde ve görevlilerde gördüğü kusurları cesaretle tenkit etmiştir.

Özellikle memuriyetlerin rüşvet karşılığı satılması, kadılar, muhtesipler ve diğer görevlilerin rüşvet almaları, ehli olmayanlara ilmî ve idarî rütbeler verilmesi, bu yüzden cehaletin yaygınlaşması ile her türlü bid'at ve hurafe Birgivî'nin şiddetle karşı çıktığı hususlardır.

Birgivî'nin, bazı haksız menfaatler elde ettiği, görevliler nezdinde nüfuz sağlayarak devlet işlerine karıştığı gerekçesiyle, II. Selim'in hocası olduğu için 'Hce-i Sultnî' diye şöhret bulan tanınmış lim Atullah Efendi'yi bile ikaz etmesi onun dürüstlük ve cesaretinin ilginç bir örneğidir.

Birgivî, kendisi de Bayramiyye müntesibi olmakla birlikte zamanında Sünnî esaslardan sapmış ve bid'atlar ihdas etmiş olan bazı tasavvuf erbabını da eleştirmekten geri durmamış, bu eleştirilerini el-Ḳavlü'l-vasîṭ beyne'l-ifrṭ ve't-tefrîṭ adlı bir de risle yazmıştır.

Nitekim eṭ-Ṭarîḳatü'l-Muḥammediyye'nin şrihlerinden ünlü mutasavvıf Abdülganî en-Nablusî (ö. 1143/1731), Birgivî'nin Ehl-i sünnet esaslarına bağlı tasavvuf büyüklerini değil tasavvuf adına bir yığın bid'at ve hurafe ortaya çıkaran sözde mutasavvıfları tenkit ettiğini belirtir.

Bununla birlikte Birgivî birçok Osmanlı ulemasından farklı olarak sosyal gelişmeleri de tenkitçi bir yaklaşımla takip etmiştir. Nitekim daha sonraki birçok Osmanlı ilim ve devlet adamının, imparatorluğun içine düştüğü gerilemenin yapısal sebepleri olarak gösterdiği ve başta devlet adamları, ulema, mutasavvıflar gibi seçkin zümreler olmak üzere toplumun çeşitli kesimlerinde hissedilen olumsuz sosyal ve ahlkî gelişmeleri takip eden az sayıdaki münevverlerden biri olduğunu gösterir.

Birgivî, başta el-ʿAvmil ve İẓhr olmak üzere Arap grameri konusunda kaleme aldığı eserlerle de ilmî Arapçanın öğrenilmesinde onun gramerinin bilinmesinin büyük payı bulunduğu da şüphesizdir.

Birgivî de, ana kuralların öğrenciler tarafından ezberlenmesi geleneğine uyarak kaleme aldığı el-ʿAvmil rislesinden başka onun şerhi durumundaki İẓhr'ı telif etmiştir. Arapçanın öğrenilmesinde vazgeçilmez eserler listesindeki yerlerini korumalarını sağlamıştır.

Birgivî Eylül 1573 bir İstanbul seyahati sırasında vebaya yakalanarak hicrî yıla göre elli iki yaşında vefat etti. Birgi'ye getirilerek burada defnedildi. Bugün kabrini ziyaret edenlerin onun mezar ve kabir ziyareti hakkında eleştirdiği davranışları sergilemeleri kaderin garip bir cilvesidir.BİRGİVİNİN ESERLERİ

A) Gramer.

1. el-ʿAvmil. Nahiv ilmine dair Arapça küçük bir risledir.
2. İẓhrü'l-esrr. Nahivle ilgili Arapça bir eserdir.
3. İmʿnü'l-enẓr. Arap grameriyle ilgili meşhur el-Maḳṣûd'un şerhidir.
4. Kifyetü'l-mübtedî. Sarf ilmine dair Arapça bir eserdir.
5. İmtiḥnü'l-eẕkiyʾ. Nahivle ilgili Arapça bir eserdir.
6. Şerḥu'l-Ems̱ile.

B) Ahlk-Tasavvuf.

1. eṭ-Ṭarîḳatü'l-Muḥammediyye. Din, ahlk ve tasavvuf konularıyla ilgili çok tanınmış Arapça bir eserdir.
2. Cilʾü'l-ḳulûb. Tasavvufla ilgili bir risledir.

C) Fıkıh.

1. Vasiyetnme. Derli toplu Türkçe bir ilmihal kitabıdır.
2. es-Seyfü'ṣ-ṣrim fî ʿademi cevzi vaḳfi'l-menḳūl ve'd-derhim. Para ve menkulün vakfedilmesini ciz gören Ebüssuûd'a reddiye olarak kaleme alınmış olup Arapça bir eserdir.
3. Îḳāżü'n-nʾimîn ve ifhmü'l-ḳāṣırîn. Para karşılığında Kur'an okumanın ve para vakfetmenin ciz olmadığına dair bir eserdir.
4. İnḳāẕü'l-hlikîn. Para vakfetmenin aleyhinde bir başka risle olup müellif tarafından yapılmış Türkçe bir tercümesi de vardır.
5. Muʿaddilü'ṣ-ṣalt. Namazın ta'dîl-i erknı ile ilgilidir.
6. Ẕuḫrü'l-müteʾehhilîn ve'n-nisʾ fî taʿrîfi'l-aṭhr ve'd-dimʾ. Kadınların ay halleriyle ilgili bir risledir.

D) Akaid.

1. Aḥvlü eṭfli'l-müslimîn. Müslüman çocukların hiretteki durumu ile ilgili bir risledir.
2. Ziyretü'l-ḳubûr

E) Tefsir-Kıraat.

1. Tefsîru sûreti'l-Baḳara. Bakara sûresinin yarısına kadar yapılmış bir tefsir olup daha çok dil kuralları ile ilgili açıklamalarıyla dikkati çekmektedir.
2. ed-Dürrü'l-yetîm. Tecvidle ilgili iki varaklık bir risledir.

F) Hadis.

1. Risle fî uṣûli'l-ḥadîs̱. Küçük fakat oldukça değerli bir risledir.
2. el-Erbaʿûn. İbadetlere dair kırk hadisi ihtiva etmektedir. İlk sekiz hadisi müellifin kendisi, diğerlerini ise Mehmed Akkirmnî şerhetmiştir.
3. Kitbü'l-Îmn ve'l-istiḥsn

(Birgivî'nin eserleriyle ilgili daha geniş bilgi ve ayrıca yazma nüshalar için bk. Hüseyin Nihal Atsız, İstanbul Kütüphanelerine Göre Birgili Mehmed Efendi Bibliyografyası; Brockelmann, GAL, II, 583-586; Suppl., II, 654-658).

Haber Merkezi